_{Het originele manuscript is in het familiearchief aanwezig. Hij schreef onder meer het volgende:}


<sup>"Nota omtrent den Staat der Javasche Vorstenlanden, de thans bestaande onlusten en de middelen welke tot herstel en verzekering der rust kunnen worden aangewend.

Alvorens te spreken over de wijze van administratie der tolpoorten mag ik aanmerken, dat de Javaan onder zijn eigen bestuur niet ongelukkig is, zoo als uit deze eenvoudige waarheid blijkt, dat in de binnenlandsche districten waar goede regenten zijn, die hunne ondergeschikten tegen den willekeur der Chinezen beschermen, de bevolking welvaart en rust geniet, en in de overigen de ellende ten toppunt is geklommen, de rooverijen van dag tot dag vermenigvuldigen, en de binnenlandsche oorlogen (prang dessa) meer dan immer plaats vinden, en zelden zonder het vermoorden van eenige dessa-bewoners eindigen. Alle deze onheilen, die dit anders zoo gelukkig gedeelte van Java in een rampzalig verblijf herschept, voor die genen welke door het lot of toeval aan die oorden hunne geboorte verschuldigd zijn, of aldaar hun verblijf houden, hebben hun bestaan aan ons te danken; aan ons, die eene menigte vreemde onderdrukkers in hunne vreedzame gebergten bij duizenden toelaten, niet om hen belastingen af te vorderen, welke gelijkwerkend en naar eene billijke maatstaf geregeld zijn, maar om hen alles af te nemen wat zij bezitten, wat zij moeten verkrijgen en wat hen de oogst hunner akkers zal opbrengen; vreemdelingen die hen mishandelen, ongelukkig maken, hunne regenten en hoofden vernederen, met hunne geliefkoosde voorvaderlijke begrippen den spot drijven, en zich ongestraft alle daden veroorloven, die met den naam van slecht en onregtvaardig kunnen bestempeld worden."</sup>

_{Dit over de uitbuiting van de plaatselijke bevolking door de Chinezen. Dan over de heffingen zelf het volgende:}


^{"Ik zal niet spreken van de heffing, welke zij zich veroorloven op de goederen en artikelen, die de tolpoorten passeeren, of op de markten ter verkoop worden gebragt, waarvan de gevorderd wordende pacht dikwerf meer bedraagt dan de waarde dier artikelen. Ik zal ook daarlaten de monopolisatiën in alle takken van handel en de eerste levensbehoeften, alsmede de extorsiën, welke de pachters zich bij zoodanige gelegenheden veroorloven. Dan, Uwe Excellentie stelle zich voor den geest, dat de landbouwer, na den ganschen dag in het zweet zijns aanschijns voor zijn behoeftig huisgezin het veld beploegd of bearbeid te hebben, bij het passeeren langs de banderij of andere heffingsplaatsen tol betalen moet, dat hij tevens aan zoodanige voldoening is onderworpen, indien zijne buffels onder de uitgestrektheid van des pachters ressort grazen; dat het niet aangeven of permissie vragen van zoodanig iets, als fraude der quasi-pacht wordt beschouwd en daardoor meestal eene boete incurreert, gelijkstandig met de waarde zijner karbouwen; dat hij soort gelijke boeten zelden mag voldoen, maar de buffels daarvoor worden aangehouden, die de eigenaar als dan verpligt is, telkens tot bearbeiding zijner velden te huren; zoo dat wanneer de oogsttijd daar is, het grootste gedeelte, zoo niet alle de vruchten, door den pachter als buffelhuur worden in beslag genomen en bovendien zijne buffels zelve nimmer worden teruggegeven."}

_{Hendrik begon zijn memorandum met de volgende opmerking:}

^{"Bij eene oppervlakkige beschouwing zou men zich verwonderen hoe het mogelijk zij, dat de Javaan eene met zijnen aard zoo geheel strijdige zucht tot oorlog kenmerkt, daar hij bij weinig behoeften slechts naar rust verlangt, tevreden is met zijnen staat, en tot welken kring der maatschappij hij ook verordend is, met gelatenheid alle knevelarijen en wederregtelijke handelingen van zijne meerderen ondergaat. Het is dan ook geenszins de zucht om te oorlogen, die wel in vroegere als latere tijden den Javaan bezielde, en geheele districten in opstand bracht, doch het waren de groeten die uit zucht naar gewin en aanzien, door afgunst, geleden of vermeend ongelijk het volk tot opstand aanzetten, welke blindelings gehoorzaamd werden, bijzonderlijk wanneer zodanig iemand van vorstelijken bloede was."}

_{Over de oorzaken van de opstand schreef hij het volgende:}

^{"Uit hetgeen ik alzoo bij deze heb aangevoerd, kan worden afgeleid, dat de onlusten hoofdzakelijk zijn veroorzaakt: Eerstens door het aanzijn van eenen minderjarigen vorst, waardoor partijschappen ontstaan en daden zijn gepleegd, die het verband van het bestuur hebben uiteengerukt en de bevolking onderdrukt. Tweedens door den plaats gehad hebbende verhuur der landerijen,waardoor een voornaam gedeelte der hoofden, regenten en prinsen gedurende verscheidene jaren van hun inkomsten zijn verstoken. Derdens door het bestaan der drukkende belasting van de tolpoorten, waardoor de bevolking in het algemeen gekneveld en tot de diepste ellende en armoede gezonken is en alzoo de eerste gelegenheid de beste heeft aangegrepen om zich van deszelfs onderdrukkers te bevrijden. Vierdens door het niet voldoen der pacht voor Tjabaranka, hetgeen bij de Djokjasche voogden de natuurlijke veronderstelling heeft doen geboren worden, dat wij deze landen even gelijk de vroegere aan hhun ontnomen provinciën zonder enige vergoeding verlangden te bezitten en eindelijk volgt uit dit alles, zoomede uit de wijze waarop de zaken te Djokjakarta werden behandeld, het besluit dat bij hun de gedachte is ontstaan, dat het Gouvernement zich van lieverlede van het Djokjasche Rijk trachtte meester te maken."}

_{Hij eindigde met de volgende passage:}

^{"Moeijelijk is het voorwaar, onder beschaafde natiën algemeene volksbegrippen tegen te gaan, hoeveel te meer zoude zulks niet zijn, onder een volk waar voorzeggingen, ligtgeloovigheid en wonde- ren meest alle deszelfs handelingen en daden bestieren en waar het bijgeloof met ondeugd en priesterlist hand aan hand gaat om het onkundig en dom gemeen te bedriegen. Wij kunnen deze hunne begrippen als volksgeloof aannemen en eerbiedigen en te gelijkertijd van die omstandigheden door onze meerdere kennis en verstand gebruik maken, tot bereiking van het doel, dat ons aanzijn in Indië medebrengt, zonder daarom evenwel de goede trouw uit te sluiten."}